صور خیال در شعر فارسی

در هیچ یک از آثار ادبی عمده ی ده قرن گذشته اثری در نقد علم بلاغت به اهمیت کتاب «صور خیال» نداریم. در گونه های دیگر علم بلاغت و ادب فارسی متونی معتبر در اختیار ماست و دانشمندان ایرانی ضمن تنظیم قواعد زبان عربی همراه با آثار خود یا مستقلاً مطالبی درباره ی فصول گوناگون فن بلاغت تالیف و تصنیف کرده اند. اما کلیه ی این تصنیفات نیز مانند سایر شقوق علم و هنر کلی و ابتدایی است. می توان مقایسه کرد گسترش دیگر علوم را با علم بلاغت. همانگونه که فیزیک و شیمی و ریاضیات و ... در گذشته حوزه ی فعالیت محدودی داشته اند و مرزهایشان محصور در میان آگاهیهای اندک بوده و امروز توسعه ویژه ای یافته، علم بلاغت هم همین صورت را داشته و همگام دیگر رشته های علوم می بایست توسعه یابد که کتاب «صور خیال» اولین تلاش علمی و دقیق در این باب است
شفیعی کدکنی در ابتدا شعر را با توجه به مفهوم قدیمی آن تعریف کرده است. در میان آنچه که گذشتگان گفته اند یک نکته در برگیرنده ی اساس آفرینش شعر است و این نکته ی اصلی را بازتاب پر رنگ ویژگیهای فرعی کمرنگ ساخته است. در کتاب «صور خیال» این ویژگی اساسی زیر ذره بین قرار گرفته، پیراسته و پرورده شده و امروز دیگر یک تعریف جامع و مانع از شعر در دست داریم و آن تعریفی است که شفیعی کدکنی آن را بازیافته و بازگفته است. تعریف ساده و همه فهم است. شیوه ی بیان برگرفته از مفهوم کهن (خیال) است، ولی امروزین، «تصرف ذهنی شاعر» را «در مفهوم طبیعت و انسان» و «کوشش ذهنی او برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت» (ص 2) سازنده و آفریننده خیال یا تصویر است که عنصر اصلی شعر را می سازد.